چشم انداز آبزی پروری مسئولانه در ایران و جهان  

علیرضا کیهان پور
تأمین غذای حدود ۱۰میلیارد نفر انسان در سال ۲۰۵۰ میلادی یکی از نگرانی‌های عمدۀ جهانی است آن هم در شرایطی که تغییرات آب و هوایی اثرات ویرانگری بر محیط زیست گذاشته است. در این میان شیوع بیماری کووید۱۹ پیش بینی شرایط اقتصاد جهانی را دشوار کرده و مهم‌تر از آن رقابت برای برداشت از منابع طبیعی به اوج خود رسیده است. این در حالی است که جامعۀ جهانی امیدواری خود را برای دستور کار۲۰۳۰ مصوب سپتامبر ۲۰۱۵میلادی در سازمان ملل از دست داده است. در دستور کار توسعۀ پایدار ۲۰۳۰ سهم ماهیگیری و آبزی پروی "مسئولانه" در امنیت غذایی و بهره گیری از منابع طبیعی برای تضمین توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی نیز در کنار دیگر شقوق تأمین امنیت غذایی جهان تدوین شده است. هزاران سال پس از چرخش بشر از شکار برای تأمین غذا به سوی کشاورزی، برداشت آبزیان از منابع طبیعی با صید و صیادی به تولید آبزیان با بهره گیری از آبزی‌پروری و افزایش گونه‌های متنوع  آبزیان پرورشی گرایش پیدا کرده است. این تغییر روش به گونه‌ای است که در گزارش سال ۲۰۱۴ FAO اعلام شده که میزان تولید آبزیان با بهره گیری از آبزی‌پروری برای مصرف مستقیم انسانی برای نخستین بار از صید آبزیان در منابع طبیعی بیشتر شده است. با افزایش تقاضا برای مصرف آبزیان که برابر دستور کار توسعه پایدار ۲۰۳۰ تنظیم شده است، افزایش تولید آبزیان چالشی بزرگ و الزامی خواهد بود.

از آنجایی‌که تقریباً از دهۀ ۱۹۸۰ میزان صید از منابع طبیعی ثابت مانده است، آبزی پروری نقش بسیار ویژه‌ای برای تأمین نیاز آبزیان به منظور مصرف مستقیم انسانی یافته است. تولید جهانی آبزیان طی پنج دهۀ اخیر از رشد جمعیت جهانی پیشی گرفته و میانگین رشد آن برای سال‌های ۱۹۶۱ تا ۲۰۱۳ میلادی به ۳.۲ درصد رسیده است که ۲ برابر نرخ رشد جمعیت جهانی است. در نتیجه مصرف سرانه آبزیان رشد چشم‌گیری داشته است. براساس سیاست‌های راهبردی و اهداف "ماهیگیری مسئولانه" سازمان FAO، کشور‌های عضو موظف هستند که به نسبت ۶۰ درصدی  تولیدات آبزی‌پروری  و۴۰ درصدی برداشت از منابع طبیعی از کل تولید آبزیان دست یابند. این مهم در جهت کاهش فشار بر ذخایر ارزشمند آبزیان دریایی و بازسازی و ریکاوری منابع طبیعی و دریا‌ها برنامه‌ریزی شده است. در ایران، در چشم‌انداز میان مدت در نظر است میزان تولیدات آبزی‌پروری از ۵۲۶ هزار تُن کنونی به ۸۱۰ هزار تُن برسد که از این میزان تولید، بخش پرورش ماهی در قفس تولید ۲۰۰هزار تُن را براساس برنامه پیش‌بینی شده در دستور کار خود دارد. نکتۀ بسیار مهم در بحث توسعه آبزی‌پروری و افزایش تولید آبزیان در جهان و ایران شاید این باشد که با توجه به مصرف مستقیم انسانی تولیدات آبزیان پرورشی، سازمان‌های جهانی خواروبار و کشاورزی ملل متحد (FAO) سازمان بهداشت جهانی (WHO) تأکید ویژه‌ای بر مصرف دو بار غذای دریایی در هفته دارند. بر‌اساس آخرین آمار رسمی FAO تولیدات جهانی آبزیان ۲۱۲ میلیون تُن بوده که ۱۱۴.۵ میلیون تُن آن معادل ۵۴ درصد مربوط به آبزی پروری و ۹۷.۵ میلیون تُن آن برداشت از منابع طبیعی معادل ۴۶درصد بوده است (صید وصیادی).

در ایران بر اساس آخرین آمار اعلام شده تا پایان سال ۱۳۹۸میزان تولیدات آبزی پروری ۵۲۶ هزار تُن معادل ۴۱ درصد و ۷۵۹ هزار تُن معادل ۵۹ درصد از طریق صید و صیادی از مجموع کل یک میلیون و ۲۸۵هزار تُن انواع ماهی، میگو و سایر آبزیان در کل کشور به ویژه در استان‌های ساحلی بوده است. در مقولۀ توسعه آبزی پروری در ایران، دولت طی دهه‌های اخیر زیرساخت‌های مناسبی در سراسر کشور به منظور افزایش تولیدات آبزی پروری به بهره‌برداری رسانده است که البته با توجه به نیاز روزافزون مصرف کافی نیست و به حمایت بیشتر دولت در این راستا نسبت به گذشته نیاز دارد. سازمان شیلات ایران همگام و همسو با راهبرد اهداف و الزامات منشور بین‌المللی ماهیگیری  مسئولانه سازمان FAO، یک سازمان کاملاً تخصصی و پیشران توسعه آبزی پروری و حفظ و نگهداری زیر‌ساخت‌ها، احداث، نظارت و واگذاری بنادر صیادی در کشور است. این سازمان اعمال رفتار قانونی در برابر تجارت غیر‌قانونی (صید غیر‌مجاز) توسط یگان حفاظت از منابع آبزی با حمایت و پشتیبانی قوه قضاییه را در اختیار دارد و طبق قانون تأسیس آن سازمان  و آیین نامه‌های اجرایی که دارد باید مورد حمایت دولت‌مردان، برنامه‌ریزان و آحاد مردم ایران برای نیل به اهداف کمی و کیفی ثروت ملی در حوزۀ شیلات باشد. به همین علت در پروژۀ ملی پرورش ماهی در قفس و محیط‌های محصور در آب‌های ساحلی ایران حمایت‌های ویژه‌ای برای ایجاد امور زیربنایی پروژه مورد انتظار است.

بر‌اساس مطالعات کارشناسی و فنی در دریاچه خزر، خلیج فارس و دریای عمان، ظرفیت تولید یک میلیون تُن آبزیان به روش پرورش در قفس و آبزی پروری دریایی و سواحل در کشور ایران پیش‌بینی شده است. لازم به یاد‌آوری است موافقت‌نامه‌ای در سال ۱۳۹۷ بین  وزیر جهاد کشاورزی و رؤسای سازمان‌های شیلات ایران و محیط زیست در خصوص همکاری برای تولید یک میلیون تُن پرورش ماهی در قفس منعقد شده است که طی آن تأمین، تخصیص بودجۀ سالیانه و اعتبارات بهینه مورد نیاز توسط سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی پیش‌بینی شده است. براساس مفاد این توافقنامه اعطای تسهیلات ریالی و ارزی بانکی، ویژۀ این پروژۀ اقتصاد مقاومتی به سرمایه گذاران پرورش ماهی در قفس و تأمین نیروی انسانی متخصص مشخص شده است. حمایت از چارت تشکیلاتی قانونی و مصوب توسط سازمان امور استخدامی کشور به ویژه یگان حفاظت از منابع آبزی شیلات ایران در باب تأمین نیرو، تجهیزات، نوسازی و بازسازی ناوگان و شناور‌های عملیاتی یگان حفاظت از منابع آبزی در ۵۸۰۰ کیلومتر پهنۀ آبی ساحلی در شمال و جنوب کشور که قفس‌های دریایی در این گستره جانمایی و احداث شده و خواهند شد مورد انتظار همگان است.

در راستای ارتقای متوسط سرانه مصرف آبزیان در کشور و همسویی و ارج نهادن به افزایش تولیدات آبزی وهمگامی با راهبرد و سیاست‌های اجرایی ماهیگیری مسؤلانه در کشور نیاز است تلاش برای عرضۀ بهداشتی و سالم محصولات آبزی با بسته‌بندی مناسب، حمل و نقل آبزیان توسط کامیونت‌های یخچال‌دار با مجوز سازمان دامپزشکی کشور، همکاری وزارت بهداشت، سازمان صدا وسیما و میادین عرضۀ محصولات کشاورزی شهرداری‌ها در دستور کار قرار گیرد.  در این زمینه تعاونی‌های شهری و روستایی، رسانه‌ها، تبلیغات در نهادینه‌سازی الزام به مصرف محصولات آبزی به عنوان غذای سلامتی مؤثر خواهند بود. اگر در بیمارستان ها، دانشگاه‌ها، مدارس، مراکز آموزشی نظامی، مراکز نگهداری از سالمندان و... مصرف آبزیان گسترش یابد  به یقین گامی ارزنده در راستای سلامتی جامعه برداشته شده است.  فراموش نکنیم آب، بخیل نیست و سخاوتمند است و سهم همگان از آبزیان محفوظ است.